Неизвестное и известное о Богуденках.

     Теперь Богуденки - это часть Порозово, хотя раньше входили в имение Горностаевичи. Владельцем усадьбы был Тадэуш Бутовт-Анджэйкович, женатый на Юзефе Гельтман (умерла около 1935 года), а последним - их сын Витольд. Его женой была Мария Стефанович (умерла в 1935 году), а сам Витольд был убит в 1945 году при разбойном нападении, когда возвращался ночью с чемоданами в руках в нанятую им квартиру.

     На старом усадебном дворе остались фрагменты довоенного парка, представленного старыми липами и каштанами, а также широкая выездная аллея, обсаженная такими же красивыми, равно как и старыми, березами. К сожалению, полтора десятка лет назад этой аллеи не стало.

     Имение принадлежало Бутовт-Анджейковичам издавна, хотя есть упоминание, что в 1845 году владельцем этого имения был Иосиф Каленкевич.

     Тадеуш Бутовт-Анджейкович построил в середине XIX века в Богуденках просторный усадебный жилой дом с большим количеством карнизов, ставень, башенок, а также хозпостройки и при этом сильно задолжал. Это был человек с огромными амбициями и, похоже, большой транжир. Новый усадебный дом ему строил В.А. Чантурия.

     Умер Тадеуш Бутовт-Анджейкович неожиданно и при таинственных обстоятельствах, и семья хранила молчание на этот счет.

     Имение Богуденки не относилось к большим и имело в 1924 году 375 гектаров земли. Следует отметить, что Бутовт-Анджейковичам принадлежало также имение Старый Дворок (там был спиртзавод). Имелась у них недвижимость и во Франции.

     В довоенный период имение было поделено. В 1937 году усадебный двор (жилое здание, хозпостройки и 120 гектаров зесли) выкупили за 120 000 злотых жители Порозова (а точнее, гмина). Эту сумму гмина выручила, продав принадлежащий ей лес "Бродки". Как вспоминает участник этих событий Станислав Иванович Крицкий (он, кстати, вез из Свислочи купца со 120 000 злотых, полученных в банке Свислочи), на собрании жителей Порозово было принято решение создать в имении Богуденки, представляющем общую собственность, госпиталь и приемную, а также предоставить жильё для врача.

     Земля была поделена между жителями местечка, занимающимися сельским хозяйством. Величина надела зависела от суммы налога, который платил хозяин. 5 гектаров земли гмина оставила за собой, рассчитывая построить на ней школу, аптеку и здание гмины. Однако события сентября 1939 года нарушили эти планы.

     В конце 1939 года здесь все же была создана больница. Часть двора заняла воинская часть.

    Как же дальше использовались Богуденки? В июне 1941 года в результате боев за Порозово появились погорельцы, которые и разместились здесь. Однако вскоре их поросили освободить здание для немецкого лесничества. Сразу после войны и до последнего времени в Богуденках была больница. Теперь здание пустует и ждет своего хозяина (уточнение 2011 года - хозяин, а вернее хозяйка - появилась...). Следует также не забывать, что Богуденки являются памятником архитектуры XIX века и охраняются государством.

     Автор Р. Соколовский. 2008г.

     

Каталіцкія храмы на поразаўскай зямлі

     Мясцовасць Поразава, што ляжыць над ракой Поразаўкай, прытокам Росі, мае багатую і велічную гісторыю. Мястэчка ў першыню згадваецца ў 1460 г., калі судовы стараста лідскі і брэсцкі Ян Рымвід заклаў тут драўляны касцёл. 29 чэрвеня 1460 г. той жа Рымвід надаў храму фундацыю з чатырох падданых у весцы Рушчыцы пад Слонімам, палі каля блябаніі, лугі за Поразавам і зерневую дзесяціну з мястэчка.

     Першы касцёл з 1460 г. уяўляў сабою драўлянае збудаванне і атрымаў назву ў гонар Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі. З вялікай верагоднасцю магчыма меркаваць, што асвяціў яго кіраўнік віленскай дыяцэзіі Мікалай Дзергавіч, у часы біскупства якога (1453-1467) і быў пабудаваны храм. У 1522 г. прэлат Ян Альбінус зрабіў апісанне касцёла. На жаль, матэрыялы Альбінуса былі знішчаны ў час шматлікіх пажараў і войнаў і вядомы сучасным даследчыкам толькі праз ускосныя сведчанні пазнейшых гісторыкаў.

     Наступны храм выдомы нам па апісанні 1633 г., калі ў ім размяшчаліся тры алтары, асвечаныя ў пачатку 17 ст. Галоўны алтар меў ікону Каранацыя Марыя, два бакавыя алтары мелі выявы Маці Божай. Пазней у адным з бакавых алтароў з'явіўся абраз Хрыста бічаванага. Гэты будынак праіснаваў да 1668 г., калі яго выгляд акрэсліваўся як "стары". У гэтым самым годзе, або трошкі пазней, было скончана будаўніцтва новага храма, які ў 1675 г. акрэсліваўся як "вельмі прыгожы, з прыгожымі алтарамі, збудаваны вялікім коштам ксяндзом Бенедыктам Жухорскім, віленскім кусташам"

     Яшчэ адзін касцёл, будову якога пачалі ў 1715 г. поразаўскі плябан Казімір Круповіч і кіраўнік Ружанскага дэканату Ян Янкоўскі, быў асвечаны ў 1732 г. біскупам Юзафам Міхалам Карпам пад назвай Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі. Гэта быў вялікі трыццаціметровы драўляны будынак з дзвюма вежамі ў фасадзе і адной невялікай вежай над асноўным аб'ёмам памяшкання. Касцёл меў 15 акон, апраўленных олавам, а таксама тры вялікія пазалочаныя і пасрэбраныя алтары. Унутранае абсталяванне храма мела шэраг скульптурных выяў і архітэктурных упрыгожанняў, 16 лаў і 40 ліхтароў. Будынак гэтага касцёла згарэў у 1767 г. у час вялікага пажару ў мястэчку.
     Як піша гісторык Дарота Пірамідовіч, у 1769 г. намаганнямі ксяндза Юрыя Цывінскага і тагачаснага ўладальніка Свіслачы генерала кавалерыі ВКЛ Антонія Казіміра Тышкевіча з дапамогай парафіян была збудавана ўжо пятая па ліку драўляная святыня на гэтым месцы. Храм атрымаў назву святых Апосталаў Пятра і Паўла. Будынак атрымаўся ўзнёслым, з адной вежай у фасадзе, дзе размяшчаўся крыж. Касцёл быў пакрыты гонтай, стаяў на каменным падмурку і меў дзве мураваныя крыпты пад падлогай. Падмурак быў абкладзены цэглай, столь ашалявана дошкамі, а вежа памалявана чырвонай і зялёнай фарбамі. У ніжняў частцы фасада размяшчаліся дзве скульптуры апосталаў Пятра і Паўла. Акрамягэтага вядома, што крыпта пад храмам была месцам пахавання роду Завішаў. З найбольш цікавых рэчаў інвентары гэтага часу фіксуюць таксама наяўнасць аргана. Будынак касцёла згарэў 12 мая 1797 г. ад удару маланкі. На яго месцы на сродкі графа Вінцэнта Тышкевіча была пабудавана вялікая драўляная капліца, да якой коштам плябана Тадэвуша Адамовіча былі дабудаваны шопа з закрыстыяй. Служэнні ў гэтым "часовым" храме праводзіліся да 1828 г. Як вядома, няма нічога больш пастаяннага, чым часовае.
     У 1819 г. кіраўніком поразаўскай парафіі стаў ксёндз Міхал Грабавецкі, які ў 1820 г. заключыў кантракт з архітэктарам Марцінам Цівункевічам на пабудову новага касцёла. Працы былі скончаны ў 1828 г., калі каменны храм быў асвечаны ў гонар святога Міхала Арханёла ваўкавыскім дэканам Ігнаціем Тарвідам. З невялікімі зменамі гэты будынак дайшоў да нашага часу. Сучасная званіца і агароджа касцёла былі збудаваны ў 1836г. пад кіраўніцтвам таго ж Цівункевіча. Сродкі на пабудову выдалі браты Ксаверый і Тамаш Завішы. У 1849 г. тут мелася пяць званоў, з якіх два самыя вялікія паходзілі са скасаванага францызскага кляштара ў суседняй Вялікай Лапеніцы. У 1907 г. побач з касцёлам была збудавана каменная плебанія, якая была адабрана ў касцёла ў 1945 г. і сёння знаходзіцца ў пакінутым стане. У 1865 - 1871 гг. губернскія ўлады вялі перапіску аб закрыцці поразаўскага касцёла. Пасля 1958 г. храм на працягу амаль трыццаці гадоў не меў святара.
     Акрамя плябаніі і званіцы, гістарычныя крыніцы фіксуюць таксама наяўнасць пры касцёле шпіталя і прытулка для бендякоў і падарожнікаў. Гэты шпіталь-прытулак размяшчаўся недалёка ад касцёла ў невялікім драўлянным будынку. Паводле сведчання гісторыка Яна Курчэўскага, пляц на яго пабудову фундавалі князі Масальскія. Адзін з такіх прытулкаў, збудаваных у 1872 г., насялялі ў 1831 г. дзесяць убогіх. Наступны быў збудаваны ў 1831 г. Янам Янкоўскім, у 1849 г. у ім жыло пяць чалавек. Вядома, што прытулак існаваў і ў больш позні час, у 1934 г. у ім жылі сем бяздомных.
     Акрамя гэтага вядома, што ў Поразаве з дапамогай каталіцкага святарства ў 1857 г. пры касцёле ў новаадбудаваным памяшканні багадзельні было адчынена прыходскае вучылішча, у якім мясцовы арганістЛаўрэнцій Пінюта навучаў 26 мяшчанскіх хлопчыкаў польскай мове. Між тым, у Поразаве ўжо існавала казённая сельская школа, у якай навучаліся 12 хлопчыкаў з навакольных вёсак. Да адкрыцця гэтага вучылішча ў казённай школе займаліся па 30 і больш вучняў з мяшчан і сялян. Афіцыйна школа была закрыта ў 1858 г., аднак на самой справе яна дзейнічала нелягальна і ў 1859 г., калі ў ёй выкладаў мешчанін Грышкевіч, таму з вялікай верагоднасцю можна лічыць, што школа працягвала дзейнічаць і ў далейшы час.
     У розныя часы пры касцёле таксама існаваў цэлы шэраг рэлігійных брацтваў. Найбольш уплывавым і вялікім было заснаванае тут у 1751 г. са згоды генерала ордэна дамініканцаў брацтва Ружанцовае, якое ў 1801 г. налічвала каля 200 членаў. У 1832 г. яно было злучана з брацтвам Ружанцовым з зачыненага францысканскага кляштара ў Вялікай Лапеніцы. У 1930 г. тут паўсталі таксама брацтва Трэцяга закона святога Францыска і брацтва Цвярозасці.
     Поразаўскі касцёл мае таксама пэўнае дачыненне да агульнабеларускай культуры. У прыватнасці, у 30-я гады да афармлення інтэр'ера касцёла прыклаў руку легендарны заходнебеларускі мастак Пётр Сергіевіч, які ў 1937 г. стварыў для храма некалькі абразоў, сярод якіх "Божая Маці з Дзіцём" і "Міхал Арханёл, забіваючы цмока".

С. Раманаў, студэнт 5 курса ГрДзУ імя Я. Купалы.

Поразава - радзіма паўстанцаў.

   Поразава - былая вёска Яго Каралеўскай Вялікасці, што на рацэ Паразоўка. Першы ўспамін пра яе датаваны 1460 годам, калі Ян Ягінтовіч Рымовід пабудаваў тут касцёл.

Помнік паўстанцу 1863 года Казіміру Шалкевічу. Могілкі ў Поразаве.

     У пачатку XVI стагоддзя вёска Поразава была ўжо вялікім населенным пунктам і лічылася горадам на літоўскіх правах. А ў 1523 годзе кароль Зыгмунт Стары надаў яму Магдэнбургскае права. Гэта накладвала на жыхароў пэўныя абавязкі. Так, у выпадку вайны яны павінны былі прадастаўляць для вайсковых паходаў конных ваяроў, фурманкі, памяшканні для пастоя.

   Падчас Лівонскай вайны (1558-1583 гг.) параўчане бралі ўдзел у бітвах пад Полацкам. Змагаліся яны мужна, што было адзначана каралём.

   Пасля анэксіі Расійскай Імперыяй земляў Рэчы Паспалітай Поразава страціла сваю самастойнасць  і вольнасць. Аднак жыхары, памятаючы пра свае прывілеі, не змірыліся з гэтым і часта процістаялі існуючаму рэжыму. Сведчаннем таму былі наступныя падзеі. У 1839 годзе сяляне казённых мястэчак Поразава і Новага Двара адмовіліся выконваць шарваркоўскую павіннасць. "Получив донесение Волковысского Земского суда от 25 минувшего апреля, что без достаточной военной команды, нельзя привести тех крестьян в должное повиновение, ибо азартность их до такой дошла степени, что опасно даже ехать к ним...".

   Па загаду камандзіра Гарадзенскага Унутраннага батальёна падпалкоўніка Нялідава "... для усмирения неповинующихся Порозовских и Новодворских крестьян предположил он командовать из ввереного ему батальона две роты в составе 2 обер-офицеров, 10 унтер-офицеров, двух барабанщиков и 80 человек рядовых". (З данясення ў канцэлярыю Гарадзенскага грамадзянскага губернатара).

   У сярэдзіне XIX стагоддзя ў Поразаве назіраліся рэлігійныя хваляванні. У 1858 годзе пра гэта загаварыў у Лондане "Колокол" А.Герцэна. У № 27 часопіса ў артыкуле "Порющее православие" было сказана "Вооружённая орава казаков и жандармов напала на местечко и без следствия и суда перепорола всех... Со стороны гражданского начальства истязаниями руководил окружной начальник Новицкий. Этот полицейский опостол сёк людей до тех пор, пока мучимый не соглашался принять причастие от православного священника". Уціск царскіх уладаў прывёў, нарэшце, да масавых выступленняў жыхароў, што вылілася ў 1863 годзе ў паўстанне.

   З аповедаў, што перадаваліся людзьмі з пакалення ў пакаленне, шмат жыхароў Поразава і навакольных вёсак прыняло ўдзел у вызваленчых бітвах супраць царызму. Шмат хто загінуў, шмат ляжыць у брацкіх магілах, лёс многіх невядомы. Двое паўстанцаў - жыхары пасёлка Казімір Шалкевіч і Ян Дмухоўскі - былі пахаваны ў імяных магілах. Ім пастаўленны помнікі. На крыжах надпісы "Герою восстания 1863 года. Речь Посполита Польска." (прозвішча і імя).

   У траўні 1863 года ў Поразава ўвайшлі паўстанцы з атрада В.Урублеўскага. Ваўкавыскі земскі спраўнік даносіў ваеннаму губернатару: "... этого дня т.е. 21 мая в Гринках собралось их (повстанцев) до 800 человек, и числом до 100 человек явились в Гринковскую казённую ферму, где набрав съестных припасов, овса и сена, отправились по направлению местечка Порозово, в которое вступили вечером означенного дня."

   Вялікая бітва паміж паўстанцамі і царскімі войскамі разыгралася у "Цялячай даліны" (гэтая мясціна знаходзіцца ў Белавежскай пушчы за в.Бернікі). Рыхтуючыся да бітвы, паўстанцы зрабілі завалы з дрэваў, пад імі выкапалі хады (нешта накшталт траншэяў). Маючы на ўзбраенні ў асноўным паляўнічыя стрэльбы і косы, паспяхова змаглі супрацьстаяць праціўніку пры мінімальных стратах. Недалёка ад гэтага месца, на скрыжаванні лясных дарог у памяць аб падзеях, што адбыліся, касінеры паставілі дубовы крыж, на якім выбіта "1863 год". Ён стаіць да гэтай пары. Але паколькі і дуб гніе, мясцовыя жыхары адрэзалі яго згніўшы ніз і паставілі зноў. Таму крыж цяпер значна ніжэйшы.

   Гэта не адзіны бой паўстанцаў у Белавежскай пушчы. Гісторыя захоўвывае звесткі пра атрад з Ваўкавыска пад кіраўніцтвам Стравінскага. "... Они дали бой под Гутой Михалинской, где потеряли пятерых убитыми (Глебович, Гриневич, Стравинский, Пружанчик), четверых ранило, потеряли два параконных фургона с оружием и бурками. Противник по завешенным данным потерял 176 человек, из них - 65 раненых.
   Другой бой произошёл под Савицкими корчмами (напэўна, карчамі - аўт.), где пало 12 россиян и два повстанца. Позже отряд был реарганизован, и часть его двинулась под Новогрудок, часть на север повета в окрестности Песок..." (Игнатий Арамович, "Мечты". 1865г.).
   За ўдзел ці дапамогу паўстанню шмат хто з вяскоўцаў быў рэпрэсаваны. Так, вайсковы начальнік Ваўкавыскага павета палкоўнік Казаулі спагнаў са 110 жыхароў Поразава кантрыбуцыю ў памеры 1430 рублёў, а з Новага Двара (мястэчка ў 12 км ад Поразава) - са 101 жыхара - 1265 рублёў.
   Паўстанец Сахарчук з в. Матошы быў сасланы на катаржныя работы, дзе і загінуў. За сувязь з паўстанцамі павешаны казакамі арганіст Поразаўскага касцёла Пінюта. Многія былі сасланы ў Сібір, адкуль ужо ніхто не вярнуўся.
   Так закончыліся масавыя выступленні, хаця выпадкі непакорнасці працягваліся яшчэ многія гады.

Рамуальд Сакалоўскі.

«Другі фронт»... у Белавежы

Гэту гісторыю расказаў яшчэ пры жыцці вядомы краязнаўца, заслужаны работнік культуры Аляксандр Палубінскі.

…Беларускія партызаны не толькі пускалі пад адхон фашысцкія цягнікі, вялі рэйкавую вайну, узрывалі масты. На іх узбраенні была і антыакупацыйная прапаганда, псіхалагічныя аперацыі. Партызаны часта стваралі такія сітуацыі, калі нават без ніводнага стрэлу акупантамі авалодвала паніка.
На Свіслаччыне дзейнічаў партызанскі атрад імя Кастуся Каліноўскага, які ўваходзіў у аднаіменную брыгаду. Яе камандзірам быў Мікалай Калістратавіч Вайцяхоўскі – адзін з арганізатараў-кіраўнікоў партызанскага руху на Беларусі ў гады вайны.
Аднойчы смелая аперацыя Вайцяхоўскага стала нечаканым здзеклівым жартам над фашысцкімі ваякамі. Увосень 1943-га ля дарогі на Поразава, на ўскрайку пушчы, партызаны заснавалі сваю стаянку. Немцы пакуль што адчувалі сябе тут спакойна. Толькі мясцовыя людзі шмат гаварылі аб быццам бы маючым адкрыцці ў Беларусі «другога фронту».
Вайцяхоўскі задумаў выкарыстаць гэта ў сваіх мэтах. З надыходам ночы ён паслаў групу партызан у вёску з заданнем падрыхтаваць 20 фурманак для падвозу людзей. Праз некаторы час услед за групай з разведчыкамі рушыў і сам камандзір Мікалай Калістратавіч. Спыніліся ў доме старасты. Вокны завесілі коўдрамі, а гаспадароў хаты папрасілі ў суседні пакой, аднак каб яны маглі бачыць і чуць, што гавораць партызаны. А тыя не маўчалі:
– Віця, уключай радыёстанцыю! – гучна загадаў, падміргнуўшы таварышам па зброі, камандзір.
Свіслачанін-радыст Віктар Раманцэвіч тут жа ўстанавіў антэну, адрэгуляваў радыёперадатчык, які папіскваў і патрэскваў, і паведаміў камандзіру, што ўсё гатова. Вайцяхоўскі пачаў дыктаваць тэксты “радыёграм”:

«Масква. Аэрадром для пяцітысячнага дэсанта падрыхтаваны. Камбрыг Вайцяхоўскі».

«Лондан. Ваш дэсант у сем тысяч камандосаў прызямліўся шчасліва ў Свіслацкай дачы (пушчы). Капітан савецкіх войск Вайцяхоўскі».

Бедны стараста ледзь не памёр ад страху ад пачутага, але гэта было яшчэ не ўсё.

«Вашынгтон. Першая партыя вашага дэсанта колькасцю ў дзве тысячы чалавек прынята намі ў Белавежскай пушчы. Вайцяхоўскі».

– Выканана, таварыш камандзір, – адрапартаваў радыёаператар.

– Ну дык здымай антэну. А цяпер, хлопцы, айда да англічан на віскі…

І тут жа пачаўся нязвыклы рух. Гэта «хлопцы» на дваццаці вазах працягвалі «камедыю» далей. Фурманкі па брукаванай вуліцы пад гучную гамонку грукаталі ўсю ноч. Праз некалькі соцень метраў у полі яны паварочвалі і праязджалі праз вёску зноў і зноў. Гэтак дванаццаць разоў.
На світанку шум і гоман заціхлі, а лясныя салдаты пакінулі вёску. Стараста адразу паімчаў у Свіслач з данясеннем аб адкрыцці партызанамі «другога фронту». Адсюль пайшла тэлеграма ў Беласток. Пасты акупантаў вакол Поразава былі зняты. Яны падаліся ў больш надзейныя месцы, далей ад пушчы.
Ваенна-палявы шпіталь для раненых лётчыкаў у Красках фашысты паспешліва эвакуіравалі ў Беласток. Мост праз раку Нараўка падмацавалі яшчэ адной баявой адзінкай вермахта. А Вайцяхоўскі ў гэты час быў ужо каля Аўгустова.

Источник: http://grodnonews.by/ru/0/3055/news